Δελφικές γιορτές. Το όραμα του ποιητή Άγγελου Σικελιανού που κατάφερε να δώσει νέα πνοή στον καλλιτεχνικό χώρο στις αρχές του 20^ου αιώνα    

Κείμενο; Καλιάννα Γιγουρτσή

Εγκαινιάζουμε τη νέα στήλη του περιοδικού the Gallery θέλοντας να μιλήσουμε για το πιο πρωτοποριακό όραμα του 20^ου αιώνα που άλλαξε το ρου στις τέχνες και ειδικότερα στο θέατρο και έλαβε μέρος στον Ελλαδικό χώρο. Οι Δελφικές γιορτές. Οραματιστής του εγχειρήματος ήταν ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός, ο οποίος μαζί με την πολύτιμη βοήθεια της αμερικανίδας συζύγου του Εύα Πάλμερ Σικελιανού, κατάφεραν να  οργανώσουν στο μαντείο των Δελφών τις πρώτες Δελφικές γιορτές σε μία γιορτή που διήρκησε 3 μέρες και περιελάμβανε την παράσταση Προμηθέας δεσμώτης του Αισχύλου, γυμνικούς αγώνες, συναυλίες βυζαντινής μουσικής, διαλέξεις και εκθέσεις λαϊκής χειροτεχνίας.

Ο Σικελιανός ήδη από το 1924 συνομιλούσε με διάφορους λογίους της εποχής Έλληνες και ξένους, για το όραμα του να γίνουν οι Δελφοί ξανά ο «ομφαλός της γης», ένας παγκόσμιος συγκερασμός τεχνών όπου μέσα από την αναβίωση του αρχαίου ελληνικού πνεύματος θα επιτυγχάνετο η συναδέλφωση των λαών απαλλαγμένη από γλωσσικές, θρησκευτικές και εθνικές διαφορές. Αποφασιστικό ρόλο έπαιξε η στροφή των καλλιτεχνών που είχε ξεκινήσει από το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα προς το λαϊκό πολιτισμό, την παραδοσιακή τέχνη και την βυζαντινή μουσική, ο πολιτικός αντίκτυπος της Μικρασιατικής καταστροφής το 1922 που δημιούργησε την ανάγκη για ενδυνάμωση της ελληνικής ταυτότητας, καθώς και η δυσπιστία απέναντι στην αλλοτρίωση που είχε επιφέρει ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός στην αστική κοινωνία. Όλα τα παραπάνω ώθησαν τον Άγγελο Σικελιανό να στραφεί στη χαμένη μήτρα του αρχαίου ελληνικού οικοδομήματος στις αρχές του 20^ου αιώνα.

Το όραμά του μοιράζονταν εξίσου με την γυναίκα του Εύα Πάλμερ Σικελιανού, η οποία ήταν η ψυχή του όλου εγχειρήματος. Η Εύα Πάλμερ πέρα της μεγάλης οικονομικής συνεισφοράς  που προσέφερε, κατέβαλε και μεγάλη προσωπική εργασία για την δημιουργία των κατάλληλων συνθηκών ώστε να γίνουν πραγματικότητα οι Δελφικές γιορτές. Με τα χρήματα της φτιάχτηκε ο δρόμος από την Ιτέα στους Δελφούς, έφεραν νερό στο χωριό, φτιάχτηκαν όλα τα σπίτια και ασβεστώθηκαν, αγόρασε όλες τις χειροτεχνίες από τις γυναίκες και επιμελήθηκε προσωπικά τις εκθέσεις λαϊκής χειροτεχνίας που έλαβαν μέρος στο εσωτερικό των σπιτιών του χωριού, καθώς και μίσθωσε υπερωκεάνιο για να φέρει καλεσμένους από την Ευρώπη και την Αμερική.

Όμως το μεγάλο στοίχημα για το ζεύγος Σικελιανού ήταν η αναβίωση της αρχαίας τραγωδίας Προμηθέας Δεσμώτης του Αισχύλου (μετάφραση Ι. Γρυπάρης). Παρόλο που η πρόθεση τους για τις Δελφικές γιορτές δεν ήταν αμιγώς θεατρική, η επίδραση της αναβίωσης της αρχαίας τραγωδίας υπήρξε καθοριστική για τα επόμενα χρόνια. Η Εύα ύφανε η ίδια σε αργαλειό τα μεταξωτά φορέματα των γυναικών που έλαβαν μέρος ως χορός στην αρχαία τραγωδία καθώς και τους δίδαξε χορό και τραγούδι. Η πρωτοπορία και η συμβολή της ήταν τεράστια όσο αναφορά το κομμάτι του χορού καθώς έπρεπε να απαντηθούν ερωτήματα όπως εάν ο χορός θα ήταν στάσιμος ή εάν θα κινείτο χορευτικά, εάν θα τραγουδούσε πολυφωνικά ή μονοφωνικά, με συνοδεία μουσικής ή όχι. Στηριζόμενη σε λεπτομερή μελέτη των πηγών, αξιοποίησε τα ιστορικά τεκμηριωμένα στοιχεία της ελληνικής παράδοσης μαζί με την αισθητική της εποχής της οδηγούμενη σε ριζική ανανέωση του τρόπου ερμηνείας της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας.

Η σκηνοθεσία της για τα χορικά βασίστηκε στη βυζαντινή μουσική ενώ αφορμώμενη από τις διασωθείσες εικόνες των αγγείων εισηγήθηκε ένα νέο πρότυπο για την ερμηνεία του χορού, την πλαστικότητα στα σώματα των χορευτριών. Η ίδια διαμορφώνει ένα σύστημα κίνησης στο οποίο διατηρούνται οι στάσεις που βρίσκονται στις αρχαίες εικόνες και συνεργάζεται με τον συνθέτη Ψάχο που ασχολείται με την βυζαντινή μουσική υποστηρίζοντας ότι αυτό το βυζαντινό μέλος είναι κάτι που κρατάει και από την αρχαιότητα. Έτσι για πρώτη φόρα στα νεότερα χρόνια, ο χορός χορεύει, τραγουδάει και κινείται. Ο άλλος σκηνοθέτης της παράστασης ήταν ο Πάνος Καλογερίκος, γνωστός άνθρωπος του θεάτρου της εποχής, μαθητής του Χρηστομάνου και του Οικονόμου, ο οποίος δίδαξε υποκριτική τους ερασιτέχνες ηθοποιούς. Ο Σικελιανός είχε επιλέξει ερασιτέχνες διότι ήθελε να αναδειχθεί το αρχαίο κείμενο και όχι η προσωπικότητα του κάθε γνωστού ηθοποιού. Η αντίληψη του Καλογερίκου για την υποκριτική μαθητεία της εποχής αποσκοπούσε στην αναβίωση του αρχαίου τρόπου διδασκαλίας και ήταν διαφορετική από τις καινοτόμες ιδέες της Εύα Πάλμερ.

Οι Δελφικές γιορτές άρχισαν στις 9 Μαΐου 1927 και η απήχηση ήταν μεγάλη. Πλήθος λαού, καλλιτέχνες, κοσμικοί, δημοσιογράφοι κατέφτασαν στους Δελφούς. Αυτό που κάνει ιδιαίτερη εντύπωση είναι το γεγονός ότι οι κριτικές που γράφτηκαν εκείνη την εποχή ήταν είτε διθυραμβικές είτε αρκετά αιχμηρές, που σημαίνει ότι οι γιορτές δεν πέρασαν απαρατήρητες. Ο Ν. Λαϊδης αρθρογράφος στην εφημερίδα Εσπερινή κάνει λόγο για έναν άθλο τον οποίο κατάφερε να φέρει εις πέρας το ζεύγος Σικελιανού, αναφερόμενος στην συγκίνηση και τον ενθουσιασμό του κόσμου που παρακολούθησε την παράσταση, ο Άλκης Θρύλου στη Νέα Εστία αναφέρει ότι ο Προμηθεύς αναστήθηκε σαν δράμα μουσικό και ο χορός ξαναπήρε τη θέση που κατά πάσα πιθανότητα είχε άλλοτε: την πρώτη, ενώ αντίθετα η Καθημερινή αναφέρει ότι το πλήθος ήταν μικρό και ενώ οι στίχοι της παράστασης προκαλούσαν συγκίνηση, η μετάφραση δεν ήταν κατανοητή. Ιδιαίτερα αρνητική ήταν  η κριτική που ασκήθηκε από τον Ριζοσπάστη που θεώρησε ότι ήταν μια γιορτή της κεφαλαιοκρατίας και ότι ανέκαθεν η αστική τάξη είχε ένα πάθος με την προγονοπληξία. Το ζεύγος Σικελιανού επανάλαβε το εγχείρημα το 1930 με την παράσταση Ικέτιδες του Αισχύλου. Η μετάφραση ήταν ξανά του Ι. Γρυπάρη και η μουσική του Ψάχου. Έπειτα από τις δεύτερες Δελφικές γιορτές το ζευγάρι είχε πληγεί ανεπανόρθωτα οικονομικά και δεν κατάφερε να ορθοποδήσει ώστε να μπορέσει να συνεχίσει το όραμα τους ενώ η οικονομική βοήθεια από το πτωχό τότε Ελληνικό κράτος ήταν  αδύνατη.

Αν και δεν ήταν η πρώτη φορά που αρχαίο δράμα ανεβαίνει σε αρχαίο θέατρο (το 1867 στο ωδείο Ηρώδου Αττικού η Πιπίνα Βονασέρα επαγγελματίας ηθοποιός παίζει την Αντιγόνη του Σοφοκλή που διοργανώθηκε προς τιμήν του γάμου του βασιλιά Γεώργιου Ά και στο ίδιο μέρος το 1924 από τον θίασο της Μαρίκα Κοτοπούλη ανεβαίνει ο Αγαμέμνων του Αισχύλου προς τιμήν του Ras Tafari μελλοντικού αυτοκράτορα της Αιθιοπίας), η παράσταση των Σικελιανών είχε μεγάλη επίδραση στη γενιά του ΄30 και έφερε φρέσκες και καινοτόμες ιδέες στο θέατρο, στη σκηνογραφία, στη μουσική ακόμα και στην ποίηση. Μέχρι τότε ακόμα και το Βασιλικό θέατρο (τωρινό Εθνικό θέατρο) ανέβαζε παραστάσεις αρχαίου δράματος σε κλειστό χώρο, ενώ τώρα προχωράει σε παραστάσεις σε υπαίθρια αρχαία ελληνικά  θέατρα. Αποκορύφωμα το καλοκαίρι του 1938 όπου το Εθνικό θέατρο ανεβάζει για πρώτη φόρα στα νεότερα χρόνια την παράσταση Ηλέκτρα του Σοφοκλή στην Επίδαυρο, σε σκηνοθεσία Δ. Ροντήρη και την Κατίνα Παξινού στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Έπειτα από 18 αιώνες σιωπής ακούγεται πάλι ο τραγικός ποιητικός λόγος στον τόπο όπου γεννήθηκε.  

Υπόθεση της αρχαίας τραγωδίας Προμηθέας δεσμώτης του Αισχύλου:

Ο Τιτάνας Προμηθέας που έκλεψε την φωτιά από τον ουρανό παρά την θέληση του Δία και την έδωσε στους ανθρώπους, τιμωρείται για την παρακοή του μ΄ένα φρικτό μαρτύριο. Σε ένα άγριο τοπίο του Καυκάσου τον δένουν και τον καρφώνουν σ’ ένα απόκρυφο βράχο. Εκτελεστές της τιμωρίας είναι το κράτος και η βία, θεότητες που εκπροσωπούν την πανίσχυρη εξουσία του Δία. Ο Ήφαιστος με τα εργαλεία της τέχνης του εκτελεί απρόθυμα την διαταγή του Δία. Λυπάται τον Προμηθέα που τιμωρείται τόσο σκληρά για την αγάπη του προς τους ανθρώπους και καταριέται την τέχνη του που τον βάζει εκτελεστή αυτής της φοβερής διαταγής. 

ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ

Οϊμένανε, οϊμέ!
Της πολύτεκνης κόρες Τηθύας
και που σ᾽ όλη τη γη περιτρόγυρα
με τ᾽ ακοίμητο ρέμα του στρέφεται
του πατέρα Ωκεανού θυγατέρες,
με τί δέσιμο ιδείτε, κοιτάξετε,
καρφωμένος σε τούτης της φάραγγας
τα ψηλά τα γκρεμνά,
φρουρά αζήλευτη θενα φυλάξω!

ΧΟΡΟΣ

Τα βλέπω, Προμηθέα, κι εμπρός στα μάτια μου έτσι απλώθηκε
μια καταχνιά θολή, γιομάτη
με δάκρυα, που είδα πως σ᾽ αυτόν απάνω τον ξερόβραχο
ξεραίνεται το σώμα σου σφιχταλυσοπερίπλεχτο
μες σε πεδούκλια ατσάλινα, π᾽ αλύπητα το φτείρουνε.
Γιατί καινούργιοι κυβερνούν
Θεοί το δοιάκι τ᾽ ουρανού.
κι ο Δίας που εξουσιάζει τώρα δυνατά,
με νέους νόμους τους παλιούς
αντικατάστησε θεσμούς,
κι όσες δυνάμεις ήταν πριν, τώρα ποδοπατά.
Προμηθέας δεσμώτης του Αισχύλου. Στίχοι 140-150.
Μετάφραση Ι. Γρυπάρης

Πηγές

• Γραμματάς, Θ. «Διαδρομές στη θεατρική ιστορία» . Εκδόσεις Εξάντας 2004
• Κωσταρά, Ε. «Οι πρώτες Δελφικές εορτές (1927).Η αποδοχή τους από τον κριτικό κόσμο της εποχής». https://www.theaterinfo.gr/abouttheatre/greektheater/delfikesgiortes/index.html

Η κινηματογράφηση της παράστασης από τον Δημήτρη και Κώστα Γαζιάδη